آقای پوسترساز - درباره شیگئو فوکودا

شیگئو فوکودا، طراح گرافیک افسانه ای ژاپنی، اوایل ماه گذشته میلادی در سن ۷۳ سالگی درگذشت. او در فاصله ۴ دهه فعالیتش به عنوان یک طراح گرافیک علنا مکتب پوسترسازی ژاپنی را به وجود آورد و تاثیر عمیقی به پوسترسازان معاصر جهان گذاشت. به طوری که دایره شهرت اش منجر به این شد که چند پوسترش وارد فرهنگ بصری قرن ۲۰ میلادی شدند. مرگ او فقدانی جبران ناپذیر برای طراحی گرافیک بود. در۲ یادداشت این صفحه تلاش شده است که بخشی از وجوه، اهمیت این طراح برجسته ژاپنی تبیین شود. او به غیر از طراحی گرافیک در حوزه های چیدمان و هنر ویدئو هم فعالیت می کرد که در اینجا به این فعالیت های این طراح پرداخته نشده است.

پوستر ژاپنی چیست؟ یک اثر نمایشی، یک لذت، یک ارتعاش یا یک شوک؟ مثل هر معجزه ای پوسترسازی ژاپنی را نمی توان در لحظه درک کرد. این شیوه طراحی به سادگی تن به فهم نمی دهد. پوستر ژاپنی را از طریق وقار، انتزاعش و پیام غیرمستقیمش می توان درک کرد. قبل از هر کوششی برای درکش باید اثربخشی بلاواسطه و طراوتش را فهم کرد.

● کاترین بورر مورخ تاریخ هنر و کارشناس پوستر ژاپنی

در مورد طراحی چون «شیگئو فوکودا» بعید است که بتوان او را در قالب «جریان» یا «عصری» گنجاند. چون به نظر می رسد که گونه تقسیم بندی ها صرفا در ذهن و شیوه مورخین غربی معنی داشته باشد. شیوه ژاپنی مبتنی بر تمرکز بر افراد است و نه بر «جریانات». آن گونه که منتقدان هنری غربی به آن علاقه مند هستند. این گونه تعبیرات زمانی باب شد که جهان سازی کوشید تمامی گونه های فرهنگی را همگن کند، پس شاید بهتر باشد که آثار فوکودا را از هر دو وجه توضیح دهیم، هم از وجه «سبک» و «جریان» به شیوه مرسوم غربی و هم توجمان خاص ژاپنی و کوشش دریافتن ارجاعاتش به هنر گذشته ژاپنی، پس ابتدا باید نگاه ویژه او را بشناسیم و سپس ارتباطش را با طراحان غربی و البته باید توجه کنیم که چگونه روش های جدید و فناوری بر فرآیند کار او، پس زمینه اش و سبکش تاثیر گذارده اند.

برای درک این مفهوم که چگونه او سبکش را بنا کرد هم باید ویژگی زمان او را دریابیم و هم باید عصری را بشناسیم که فوکودا در آن نضج گرفت. از فرمالیسم مکتب سوئیس که کارهایشان جلایی فلزی داشت در دو دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ تا ظهور کامپیوتر به عنوان ابزار کار طراحان گرافیک تا منظر مورخان پست مدرن به مفاهیم معاصر در طراحی. همچنان که در پی می آید استفاده خلاقانه و ماهرانه فوکودا از توهم بعدی و تصویرسازی فریب دهنده در تمامی ۵۰ سال کارش به عنوان یک طراح مستقل دست نخورده باقی مانده است. این حقیقت ما را وادار می کند تا به هر اثر این طراح مستقل و سپس به عنوان یک طراح در یک مجموعه نگاه کنیم.

او به سال ۱۹۳۲ متولد شد. چند تن از مهم ترین و تاثیرگذارترین طراحان ژاپنی با فواصل زمانی اندکی نسبت به او متولد شدند. «ایکو تاناکا» (متولد ۱۹۳۰)، «کاتزوماسا ناگایی» (متولد ۱۹۲۹) و «تادانوری یوکو» (متولد ۱۹۳۶). در کار همه این طراحان می توان تاثیر طراحان غربی، وقوع جنگ دوم جهانی و دوران بازسازی پس از جنگ را دید و تاثیر این وقاعی در زندگی ایشان غیرقابل انکار است. فوکودا به سال ۱۹۵۶ فارغ التحصیل شد، در دوره ای که طراحی چاپی مکتب سوئیس در جهان استیلا داشت (و چند سال پیش از ظهور جریان هلویتیا) ۲ سال بعد از فارغ التحصیلی بود که فوکودا کارش را به عنوان طراح آزاد آغاز کرد.

طبیعی است هر اشاره ای به کارنامه فوکودا بی اشاره به آثارش صرفا تخمینی است. من برای توضیح نوشته ام، سه پوستر، از سه دهه فعالیت فوکودا انتخاب کرده ام.

● نمایشگاه آثار فوکودا (۱۹۷۵)

در نخستین پوستر، پاهای زنانه و مردانه با دو رنگ متضاد سیاه و سفید، در دو جهت عکس، موازی هم کار شده اند و سپس به سادگی تکرار شده اند. همین ناممکن بودن این تصویر است که به سادگی مفهومی را که فوکودا قصد دارد بیان کند، نشان می دهد.

این همان معجزه ای است که بورر از آن صحبت می کند. استفاده مقتصدانه از خط که نتیجه اش ساده سازی فرم هاست. نشانه های پوسترسازی سوئیسی آشکار بود و نوشته، تنها واسطه ارتباط، هنری که تمامی عناصر دیگر باید در کنارش معنی پیدا کند به سادگی به گوشه ای در پائین پوستر منتقل شده است به طوری که توجهی را برنینگیزد. پس با جود اینکه فوکودا همیشه ابراز کرده است که از سبک کاربردی مکتب سوئیس استفاده نمی کند ولی در عوض به راحتی از شیوه طراحی سوئیسی استفاده می کند، از تصویربرداری و کارکردش، از زیباشناسی و تاثیرگذاری اش.

● طراحی گرافیک امروز (۱۹۹۰)

یک پیکر بی چهره سطح صفحه را گرفته است و به کاغذی مچاله شده خیره شده است و بر نوشته ای که در پس زمینه تکرار شده است گام می گذارد. این اثر به خوبی قدرت تصویر و احساسات و انسان را بر پس زمینه ای کاربردی نشان می دهد. بیننده تمایل دارد به پیکر بی چهره نگاه کند و تازه بعد از اینکه بیننده از تماشای این پیکره سیر شد، آن گاه است که به کل پوستر نگاه می کند و پوستر از اینجاست که وظیفه ارتباطی و تبلیغی اش را انجام می دهد.

شاید بتوان همین طور گفت که مفهوم بیان شده توسط این پوستر را می توان در پس زمینه تاریخی اش اوایل دهه ۱۹۹۰ توضیح داد، دوره ای که پیشرفت های صنایع چاپ و رشد فزاینده ابزارهای طراحی دیجیتال تاثیری عمیق بر ذهن طراحان گذاشته بود که تا قبل از آن داشتند با ابزارهای غیردیجیتال کار می کردند.

● کنفرانس جهانی طراحی گرافیک در ناگویا (۲۰۰۳)

در این شاهکار طراحی گرافیک، فوکودا، به «یوشینوجی» ادای دین می کند، که در سال ۱۸۶۱ به خاک سپرده شد. «تصویر پنج صورت که انگار ده نفرند» تحت تاثیر «مکانیسم ترکیب» هستند که حرکت و جذابیت را در پوستر خلق می کنند.

فوکودا بعدتر نوشت: «می خواستم که جذابیت و مرموز بودن این تصویر را با لباس عجیب کودکان به طور کامل بازسازی کنم». این عبارت یک عبارت توصیفی است. مفهوم حرف او این است که چگونه فکر یک هنرمند مرده، را دزدید و آن را به شکلی پست مدرنیسم بازسازی کرده است. ولی چیزی که برای فوکودا اهمیت دارد، ادای دین به طراح و ایده پرداز اصلی اثر است.

به نظر من، بادر نظر گرفتن این سه پوستر در کنار هم به وضوح مشخص است که هرچند این سه پوستر از نظر سبکی شبیه اند ولی مشخصا می توان سبک او را از هم دوره ای های غربی اش متمایز کرد. اگر توضیحات بورر درباره فوکودا را درست فرض کنیم، آنگاه شاید بتوان به سادگی تفاوت شیوه فوکودا را در مفهوم تفاوت فرهنگی بین غرب و شرق توضیح داد.

قدمت پوسترسازی ژاپنی را می توان به چاپ گران دستی ژاپنی ربط داد که تا بعد از جنگ دوم جهانی هم به فعالیت ادامه می دادند، چون آنها ساده، ارزان و با کیفیت کار می کردند. این نحوه کار با شیوه آمریکایی در تضاد قرار می گیرد. معنی جمله این نیست که آثار مثلا، «تولوز لوترک» یا «ژول شده» کاملا عاری از هنر است ولی بی تردید نگاه آنها در مقابل منظر غالب در پوسترسازی ژاپنی متفاوت است.

طراحان ژاپنی مثل هم تایان اروپایی شان قصد ندارد با طراحی جنجالی پوسترهایشان را در بازار مقبول کنند، بلکه سر فرصت فکر می کنند و می گذارند تا ایده اصلی پوستر قوام پیدا کند و سپس آن را به صورتی بصری عرضه می کنند.

● یوزف مولر بورکمن پوستر در ژاپن

برای طراحان ژاپنی پوستر، پیش از هر چیز یک گونه ارتباط برقرار کردن فرهنگی است و سپس یک گونه تبلیغی تجاری. یک پوستر باید با بیننده برخوردی احساسی کند تا او به لذتی شاعرانه برسد. یک طراح ژاپنی با پوسترهای زشتی های جهان را نشان می دهد ولی در عین این حال فراموش نمی کنند که جهان چه نظمی دارد. به طور قطع این نگاه ریشه ای بودیستی دارد.

کاترین بورر می نویسد: «در ژاپن تا چیزی کاملا ویران نشود حضور دارد». در ژاپن برخورد حسی همواره بر برخورد ذهنی و منطقی رجحان دارد. این ویژگی به طراح امکان می دهد که با تصویرسازی ساده اش ما را احساساتی کند و این چیزی است که طراحی فوکودا را ابدی می کند.

منبع: روزنامه فرهنگ آشتی