جایگاه مهر سازی در صنعت چاپ

صنعت چاپ بیش از هر چیز برگرفته و وامدار هنر مُهرسازی دستاورد بزرگ دیرین با چنین اهمیت و پیشینه ای هنوز در کشور ما دارای موزه ای مستقل نیست و آثار به یادگار مانده در موزهای مختلف پراکنده اند.

به گزارش بازار چاپ، محمدجواد جدی مؤلف «دانشنامه مُهر و حکاکی در ایران» در یادداشتی ضمن برشمردن اهمیت هنر دیرین مهر در کشور، از مسئولان خواست تا نسبت به تسریع ثبت جهانی هنر مُهرسازی و حکاکی به نام ایران اهتمام ورزند و همچنین به تأسیس موزه اختصاصی مُهر همت گمارند. در ادامه این یادداشت می خوانیم؛

خداوند بزرگ را شاکرم که توفیق انجام وظیفه ای بس خطیر را به اندازه بضاعت اندک نصیبم کرد و ثمره بیش از سه دهه تلاش بی وقفه به مدد دوستان همدل به پیشگاه جامعه علمی میهن تقدیم می شود و پس از ارائه مقالات بسیار و تألیف کتاب های مُهر و حکاکی در ایران، مُهرها و نگین ها در مجموعه موزه آستانه حضرت معصومه (س) و مُهرهای سلطنتی در مجموعه موزه کاخ گلستان ، شاهد رونمایی از کتاب مرجع دانشنامه مُهر و حکاکی در ایران بودیم که مشترکاً توسط عزیزان فرهنگستان هنر، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و نیز مرکز دایره المعارف انسان شناسی منتشر می شود.

همچنین خوشبختانه هم زمان خبر مسرت بخش موافقت سازمان میراث فرهنگی با تقاضای ثبت ملی هنر مُهرسازی و حکاکی بارقه امیدی در دلها روشن می کند که ان شاء الله موفق به ثبت جهانی این دستاورد بزرگ و کهنِ بشری به نام ایران عزیز شویم.

هنر حکاکی از کهن ترین هنرهای آدمی است. شاید از روزی که انسان بدوی با انگشت خود خطی بر روی گل یا ماسه های ساحل دریا کشید این هنر آغاز شد. از دوره میان سنگی که ترسیم و نقر پیکره های گیاهی، جانوری و انسانی بر صخره و سنگ رواج یافت. هنرمندان با استفاده از ابزارهای ابتدایی، بنیان گذار هنری شدند که هزاران سال از دیواره سر برافراشته کوه ها و صخره ها تا مساحت اندک نگین ها و سنگ های قیمتی را عرصه هنر و ذوق خود کردند.

در این میان، حکاکی و کنده کاری بر مُهرها شایان توجه بیشتری است و ظرافت و دقت در آفرینش این آثار به جهت اهمیت کاربردی و نیز محدودیت فضای آنها بسیار تأمل برانگیز و ستودنی است. شکل های هندسی که بر مُهرهای نخستین دیده می شود، بهترین سند به جامانده از کهن ترین خط انسان، یعنی پایه و اساس پیدایش خط تصویری قلمداد می شود. بی تردید قدمت مُهر به قدمت مفهوم مالکیت آدمی و تثبیت آن است و پیش از اختراع خط، مُهر در ایران اولین ابزار تثبیت فردیت و مهم ترین رکن در اعتباربخشی و شناخت اسناد بوده است.

تاریخ و سابقه مُهر در جغرافیای ایران بزرگ به حدود 6 هزار سال می رسد. در طول این تاریخ بلند مُهرها از نظر شکل، جنس، اندازه، متن و موضوع سیر تحول و تطور بسیاری را سپری نموده و خوشبختانه تعداد قابل ملاحظه و فراوانی از آنها از آسیب زمان در امان مانده و در موزه ها یا مجموعه های خصوصی حفظ و برایمان به یادگار مانده است. به یاری این یادگارهای کهن که در حقیقت باستانی ترین کتب انسانی به شمار می آیند می توان از تاریخ، آداب و رسوم، فرهنگ، اعتقادات مذهبی، نحوه زندگی، نسب و موقعیت اجتماعی دارنده مُهر اطلاعات مفیدی به دست آورد. از سروده دکتر یوسف نیری مدد می گیرم که:

این نکته عیان است که قبل از هنر خط

تاریخ فراموش ز اذهان جهان است

گویند ز ادوار کهن نیست کتابی

تا باز نماید که چنین بود و چنان است

مُهر است همان نامه مکتوب ز ادوار

یک پرده پر راز به هر مُهر نهان است

درباره مُهرها همین بس که بدانیم حکیم « ابوالقاسم فردوسی » مُهر را یکی از ارکان اصلی جاه و جلال پادشاهی ایران به حساب آورده است و اشاره وی به خداوند شمشیر و گاه نگین دلیل اهمیت آن و نشانه اقتدار و شهریاری است، چناچه واژه مُهر واژه ای پارسی است که به زبان های تازی، ترکی و اردو وارد شده و به کار رفته است.

در کتاب مادیان هزار دادِستان که تنها سند موجود در خصوص نظام حقوقی دوره ساسانی و پیش از اسلام است، به صراحت می خوانیم: سندی که مُهر آن محو شده و نیز اظهارنامه ای که مُهر آن از میان رفته باشد بی اعتبار است و لفظ بی اعتبار به چنین سند و اظهارنامه ای گفته می شود.

در دوران اسلامی نیز اشاره به این نکته گواه اهمیت مُهر است که «محمدبن سعد» در کتاب طبقات که 1200 سال پیش نوشته آورده است؛ قریش به پیامبر گفتند در ایران نامه های بدون مُهر را نمی پذیرند و این موضوع پیامبر را بر آن داشت که برای خود انگشتری و مُهری بسازد. این صراحت در اهمیت مُهر هزار سال بعد، دردوره صفوی از قول میرزا شفیع اثر شنیده می شود که می گوید «می شود باطل سند چون مُهر از آن برداشتند». هنوز هم این دستاورد بزرگ انسانی از الزامات جوامع بشری است و سند فاقد مُهر بی اعتبار تلقی می شود.

هنر مُهرسازی را به درستی باید مادر چندین دستاورد بزرگ تمدن انسانی مانند ضرب سکه و رواج پول و همچنین صنعت چاپ به حساب آورد چرا که سکه به واقع نقش مُهر سلطان یا حکومت بر فلزات با ارزش به حساب آید و به نوشته ابن خلدون کلمه سکه نخست نام مُهر آهنینی بود که بر فلزات می زدند و سپس آن را بر اثری که از مُهر بر روی مسکوک ها پدید می آید اطلاق کردند.

همچنین صنعت چاپ بیش از هر چیز برگرفته و وامدار هنر مُهرسازی و کارکرد آن است و بی شک آنچه امروزه در غرب به عنوان اختراع صنعت چاپ مطرح است برگرفته از کاربرد همین مُهرهاست که هزاران سال در شرق قدمت و پیشینه دارد. جالب آنکه واژه چاپ یا چهاپه در هند به معنی مُهری است که بر روی پارچه ها می زنند که در ایران به مُهر قلمکار معروفند و قدمت آن به دوران مانویان می رسد مگر نه آنکه چاپ های سربی یا سنگی تا چاپ های کنونی خود مُهر کردن مکرر کاغذ تلقی می شوند ؟

درباره ویژگی های هنر حکاکی و مُهرسازی نیز باید یادآور شوم، استادان حکاک، این هنرمندان مهجور زمانه ما، افزون بر استادی در هنر خوشنویسی و درک عمیق مبانی نظری هنر تجسمی و همجواری حروف از مهارت ویژه طراحی، ترکیب بندی، قرینه سازی طغرا و سپس حکاکی بهره مند بوده اند. چه عرصه محدود و اندک این سنگ ها نیاز مبرم و ویژه ای را می طلبید و در اهمیت هنری آن همین بس که مُهر هر فردی، برگ هویت و شناسنامه او نقش مُهر و سجع آن نمایانگر نَسَب، سلیقه، مبانی اعتقادی و جایگاه اجتماعی او به شمار می رفت و مورد مباهات و افتخار صاحبان آنها بوده است.

در آن برهه و گذر تاریخی، این هنرمندان توانستند با مهارت خاص خود و با رعایت حسن وضع و ترکیب، تقارن و توازن و استفاده صحیح از فرم پذیری حروف و کلمات در ایجاد فضای خلوت خالق زیبایی های بی پایانی شوند که به راستی باید آن را جادوی هنر نامید.

عجیب آنکه این دستاورد بزرگ دیرین با چنین اهمیت و پیشینه ای هنوز در کشور ما دارای موزه ای مستقل نیست و آثار به یادگار مانده در موزهای مختلف پراکنده اند و عموماً به دلیل استفاده از غرفه ها و ویترین های نامناسب امکان مطالعه و تحقیق درباره آنها غیرممکن یا بسیار دشوار شده است و این در حالی است که میلیون ها نقش مُهر بر روی گِل مُهرهای کهن، تا اسناد و کتب خطی در هاله ای از ابهام گرفتارند و چشم به راه پژوهشگران بی تاب دارند.

توجه به این نکته لازم و ضروری است که افتخارات تاریخی ایران نه پیروزی ها و استیلاهای نظامی که تمدن، فرهنگ و هنر ساکنان این سرزمین کهنسال است. امروز ذخایر عظیم و آثار فراوان علمی و هنری و تاریخی ایرانی در سراسر جهان پراکنده گشته و زینت بخش مجموعه های مختلف و موزه های معتبر است. اگر پیروزی ها و استیلاهای نظامی از دست رفتنی و قابل انحطاطند، این افتخارات معنوی جاودانه و همیشگی اند. از این رو، حفظ و نگهداری، مطالعه و تحقیق درباره این یادگارهای کهن وظیفه ای بس سنگین بر دوش ماست، چرا که ارزش های واقعی تاریخی هر ملتی همانا ارزش های مدنی و فرهنگی است.امروزه توجه به آثار تاریخی و هنری نه یک تجمل و تفنن، که ضرورتی تعالی بخش در حیات انسانی به شمار می آید. روشن است مردمی که از گذشته خود آگاهی نداشته باشند، قادر به تصویر آینده خود نیز نیستند.

از این رو، در همین جا از مسئولان و علاقمندان دلسوز به ویژه فرهادی نظری مدیر کل ثبت آثار، حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی سازمان میراث فرهنگی وگردشگری کشور تقاضا دارم نسبت به تسریع ثبت جهانی هنر مُهرسازی و حکاکی به نام ایران عزیز اهتمام ورزند و همچنین به تأسیس موزه اختصاصی مُهر همت گمارند و به نحو شایسته به این دیرینه ترین سند هویت انسانی بهایی مستقل دهند.

انتهای پیام/

منبع: papna.ir